De meeste mensen deugen

Een mooi verhaal gebaseerd op degelijk onderzoek. Ik heb echter drie megaproblemen met dit boek:
1. Bregman gaat uit van ‘ons negatieve mensbeeld’, waar hij zijn positieve mensbeeld tegenover zet. Maar om dat negatieve mensbeeld als uitgangspunt te nemen, moet hij het wel eerst zelf creëren door een aantal zaken en denkers opzij te schuiven (bijvoorbeeld ‘En God zag al wat Hij gemaakt had, en ziet, het was zeer goed’ uit het scheppingsverhaal) of ermee af te rekenen (bijvoorbeeld met de invloedrijke conservatieve denker James Q. Wilson, die ervan uitgaat dat de mens een ingeboren ‘moral sense’ heeft). Maar is zo’n principieel goede inborst niet evident? Neem hondenpoep. Ik weet dat de meesten hun troep keurig opruimen. En zelfs al die figuren die hun hoopjes laten liggen: weten die echt niet beter? De meesten wel hoor. Ze voelen van binnen dat dat eigenlijk niet kan, maar ze overrulen dat gevoel met een keuze voor gemak en blijven dat doen totdat die akelige stem van het geweten zwijgt.
2. Bregman heeft naar eigen zeggen zijn best gedaan om zich niet te laten afleiden door wat hij wil geloven (310). Tegelijk wisselt hij de ‘wil om te twijfelen’ (aan zijn eigen gelijk) graag in voor ‘een wil om te geloven’ (in het goede van de medemens). Dat zijn verhaal voortdurend een stem geeft aan vooral linkse idealen – op de cover staat niet voor niets Mathijs van Nieuwkerks aanbeveling ‘magistraal’ – is voor mij geen probleem. Selectief en vooringenomen zijn de mééste verhalen, hoe goed geïnformeerd ook. Dat vele lezers van zijn succesverhaal het als ‘de’ waarheid zullen aannemen, overtuigd door de ‘nieuwe antwoorden op oude vragen’, blijft wel een probleem. Want: geschiedschrijving blijkt ook hier weer zeer dicht bij pure politiek te staan – bij oude (gekleurde) antwoorden op nieuwe (aansprekende) vragen.
3. ‘De meeste mensen deugden’, maar waar blijft dan het verhaal over... de deugden? Laat Bregman deze roemrijke traditie van ‘aangeboren of aangeleerde goede eigenschappen van de menselijke geest’ zoals naastenliefde en hoop links liggen omdat ze niet passen in zijn verhaal van ‘ons negatieve mensbeeld’ – waarop meer vertrouwen (en vooral: minder regels!) het antwoord zijn? En dan die regels van Jesus als bewijsplaatsen in zijn conclusie: hoe 'nieuw' zijn die eigenlijk?
Ik ben gecharmeerd, maar niet overtuigd. Bregman geeft geen 'nieuwe antwoorden op oude vragen', maar oude (politieke) antwoorden op nieuwe (hippe) vragen.

Bregmans eerste hoofdstukken overtuigen. Hij haalt effectief menig experiment onderuit waar we ons slechte mensbeeld mede op baseren, zoals het prison experiment en de schokmachine van Milgram. Zijn gedegen veldwerk betaalt zich uit.

Alleen... Zijn redenering dat de meeste mensen deugen, wordt vervolgens louter anekdotisch bewezen. Mensen doen ook zonder baas hun best - aldus één thuiszorginstelling. Kinderen moeten vooral spelen - aldus één school. Bregman waagt zich er zelfs aan om Auschwitz te verklaren, maar komt niet verder dan dappere Denen en kameraadschap.

Semantisch dieptepunt van zijn argumentatie: mensen die slechte dingen doen, dénken dat die dingen goed zijn, dus handelen ze alsnog vanuit het goede. Ja, zo kun je al het menselijk gedrag alle kanten op schrijven.

Al met al een fris, maar weinig overtuigend tegengeluid.

Bregman heeft hier een boek geschreven dat een goede springplank is voor iemand die aan het begin staat van een speurtocht door de sociaal psychologie, maar een eindpunt is het bepaald niet.

Het boek presenteert een aantal onderzoeken waar je misschien over gehoord hebt en stelt ze stevig aan de kaak. Bregman vertelt hoe hij, door zelf bronnen te controleren, fouten heeft gevonden in hoe die onderzoeken gepresenteerd zijn. Het is aan te raden dat ook te doen bij dit boek want hoe Bregman met zijn eigen bronnen omgaat varrieert sterk.

Soms geeft hij de inhoud van de bron getrouw weer, bijvoorbeeld als hij schrijft over de noodzaak om kinderen vrij van overzicht en kaders te laten spelen. Soms is hij misleidend, zo als wanneer hij beweert dat “Veel wetenschappers zien de moord op zes miljoen Joden niet als het toppunt van barbarisme, maar als het toppunt van moderniteit” en zijn bronvermelding uitwijst dat hij het eigenlijk over een substroming van het postmodernisme heeft en niet een breedgedragen mening. En soms beweert Bregman precies het tegenovergestelde van wat er in zijn bron staat, bijvoorbeeld als hij meldt dat de genetica geen verklarende rol speelt in hoe empatisch mensen zijn terwijl het artikel wat hij aanhaalt met koeienletters het tegendeel aantoont en meerdere onderzoeken noemt die dit ook al aangaven.

Al met al, is het een goed boek om eens kritisch mee naar jezelf te kijken, maar neem dan ook vooral de tijd om jezelf goed in te lichten over zaken als economische begrippen en de Verlichting aangezien Bregman daar een kinderachtig begrip van toont en zichzelf regelmatig over tegenspreekt.

Tot slot, en dit is meer een persoonlijke irritatie dan een inhoudelijk punt, geeft Bregman nooit een definitie van ‘goed’, ‘kwaad’ of ‘deugen’ terwijl hij deze concepten (in tegenstrijd tot een aantal sociaal psychologen die hij aanhaalt) als objectieve en absolute waarheden neerzet waar we het allemaal over eens zijn.