Waarom is Erasmus zo belangrijk? Sandra Langereis maakt in deze briljante studie duidelijk dat Erasmus in zijn tijd een ijkpunt was voor heel gelovig en intellectueel Europa. Door de popularisatie van de drukpers was Erasmus de eerste echte Europese bestsellerauteur; zijn pennevruchten gingen in oplagen van vele tienduizenden over de toonbanken. Hij had toegang tot de hoogste politieke kringen; hij sprak Filips de Schone toe bij zijn intocht in Brabant, correspondeerde met koning Henry VIII en paus Leo X en stond in nauw contact met de belangrijkste Engelse en Bourgondische politici. In het boek lezen we trouwens niet of hij ooit een voet in Rotterdam heeft gezet.
Wat beklijft is dat Erasmus een vrijdenker was in een wereld die gevangen zat in ijzeren tradities. Toen Erasmus startte werden die tradities bewaakt door de katholieke Kerk. In de briljante openingshoofdstukken schetst Langereis de kaders waarbinnen Erasmus' vader die een getalenteerd latinist was, als gewijde priester niet kon trouwen met Erasmus' moeder, en de beklemmende Augustijner kloosters in Stein en Parijs die gedomineerd werden door de Moderne Devotie. Deze omgevingen legden niet de nadruk legde op onderzoekende autonomie maar op een gedisciplineerd volgen van de juiste denkbeelden en handelingen. Toen dertig jaar later Luther eiste dat Erasmus zich gedisciplineerd moest schikken naar diens denkbeelden, was de breuk met de Reformatie onvermijdelijk. Erasmus vond dat mensen instrumenten moesten krijgen om vraagtekens te zetten bij hun eigen oordelen en vooroordelen. Net als de Katholieke Kerk ontbeerde Luther een dergelijke tolerantie voor vrijdenken.
Erasmus was een eigengereide solist, die niet binnen de dwingende religieuze keurslijven van de Europese universiteiten kon of wilde gedijen. Hij bepaalde zijn eigen programma. Erasmus was een pedagoog. Als onderwijzer prefereerde hij activerende werkvormen boven blind stampen. Zijn boeken, die hun weg vonden naar de vele Latijnse scholen van Europa, zijn hiervan een weerklank. Erasmus was ook en met name een briljante tekstwetenschapper; door kritisch te kijken naar teksten die in de loop van de honderden jaren waren overgeschreven door monniken, reconstrueerde hij met veel precisie hoe de bronteksten eruit moeten hebben gezien door fouten van kopiisten eruit te wieden. Op die manier restaureerde hij de werken van Euripides, Loukianos en Seneca in hun "oorspronkelijke" stijl. Vervolgens gooide hij een grote steen in de Europese intellectuele vijver door historische tekstanalyse toe te passen op het Nieuwe Testament en de geschriften van vroege Kerkvaders. Erasmus was ten slotte ook een netwerker en een marketeer. Hij bewaakte de kwaliteit van zijn publicaties door te shoppen naar de beste drukker en deed suggesties over het format waarmee zijn werk het beste zou verkopen.
Erasmus was een majeure speler in de opkomst van de Reformatie. Zijn afkeer van dogmatisch denken en de publicatie van "zijn" Nieuwe Testament gaf munitie aan tal van hervormers om de Katholieke Kerk aan te vallen. In de extreme polarisatie die daarop volgde voelde hij zich al snel nergens meer thuis. Erasmus zette niet zozeer het accent op tolerantie, maar op vrijdenken. De werkwijze was Erasmus was dat hij bij elke wetenschappelijke uitgave verantwoordde hoe hij tot zijn interpretatie kwam, zodat zijn publiek zelf kon bepalen of ze het met hem eens waren of niet. Door minutieus speurwerk kwam hij zo tot de conclusie dat concepten als de Drie-eenheid en de erfzonde niet in het Nieuwe Testament te lezen waren. Zijn conclusie was vervolgens niet dat deze concepten onjuist waren. Het enige wat hij zei was dat dit niet in de Bijbel stond. Daarmee kwam hij op ramkoers met zowel de katholieken als met Luther, die Erasmus' hertaling van het Nieuwe Testament weliswaar als basis gebruikte voor zijn Lutherbijbel, maar zijn eigen "touch" toevoegde door het traditionele katholieke vers met de erfzonde er alsnog bij te zetten.
