Geschreven bij Mens/onmens
“Waar het mij omgaat, is erachter komen hoe je moet leven. En meer precies hoe je kunt leven wanneer je niet in God gelooft én niet in de rede.” Met dit citaat van Albert Camus opent Heijne dit uitstekende essay, dat ik overigens met betrekkelijk onbehagen las.
En dat, waar het boek besloten wordt met een citaat uit de bergrede.
“Mens/ Onmens” is volgens de verantwoording een doorlopend betoog van een aantal artikelen die eerder in de NRC gepubliceerd werden. Door het grote aantal gezichtspunten dreig je soms het overzicht te verliezen, toch is het naar mijn idee een samenhangend geheel. Heijne weet als geen ander vele nieuwsfeiten te combineren tot een messcherp betoog.
We leven in een post-truth-samenleving die zou worden beheerst door nepnieuws en alternatieve feiten waar met afschuw en ontzetting de cynische trucs van politici als Trump, Poetin, Johnson, Farage, Orbán, Erdogan, Russische trollen, infowars, Breitbart worden beschreven waarmee dit slag politici de feiten verdraait, tegen beter weten in de waarheid glashard ontkent. De waarheid is voor de één nepnieuws en andersom. Vrijwel elke discussie, zeker online, is een discussie tussen doven. Het gaat meer om het uiten van een emotie dan om het verkrijgen van inzicht.
Traditionele, feitelijke journalistiek is niet meer van deze tijd, nieuwsgaring en -duiding zou in handen zijn van een elitair kliekje, een gedramatiseerde werkelijkheid brengt ons dichter bij de wereld om ons heen dan 'feitelijke' verslaglegging.
Het Postmodernisme: er zijn geen universele waarheden, alleen kleinere, persoonlijker waarheden; waarheid is een constructie is van de universiteiten overgeslagen naar de massa's en heeft zodoende een monster geschapen "Relativisme". Sindsdien gekaapt door populistisch rechts onder wie creationisten en klimaatontkenners die erop staan dat hun gezichtspunten onderwezen naast 'science-based theoriën'. Er is kritiek tegen de elites bij alle Europese radicaal-rechtse partijen. Maar dit zou slechts een symptoom zijn van een veel grotere onvrede ten aanzien van het liberalisme. Maar die kritiek is verre van gelijkluidend, komt van links én van rechts en is onderling ook tegenstrijdig. Er is een groeiende obsessie met nationale identiteit.
Dit boek stemt mij niet vrolijk. Ik moet denken aan de 4 mei-lezing 2020 van Arnon Grunberg in de Nieuwe Kerk, de toespraak van de koning die memoreerde dat Sobibor aan het einde lag van de weg die in het Vondelpark begon (“Verboden voor Joden”) en een recent artikel in de Groene Amsterdammer van Abram de Swaan waarin hij een vergelijking maakt van de huidige tijd met de vooravond tot de Tweede Wereldoorlog. In het post Corona tijdperk zit een enorme economische crisis eraan te komen, voedingsbodem voor nationaal populistische bewegingen. Intolerantie lijkt mij meer voor de hand te liggen dan de existentiële aansporingen waarmee het essay besluit.
“Ga in tegen het begrijpelijk verlangen naar wat (Martin Luther) King de ‘verdovende veiligheid’ noemt. Socrates zei dat het leven niet onderzocht is niet waard is om geleefd te worden ... een mens die het zichzelf niet werkelijk moeilijk maakt, niet tegen zijn eigen aandriften durft in te gaan, die zijn eigen opvattingen, zelfs zijn eigen ‘identiteit’ niet wil bevragen, niet echt een waardevol leven leidt - niet echt mens is,eerder een onmens”.
