Fantoomgroei

Ik heb het boek met veel plezier gelezen. Het legt in belangrijke mate de vinger op de zere plek. Iedereen in Nederland voelt al 20 jaar dat er iets mis is. Op papier worden we almaar rijker maar in de praktijk merken we dat dit niet werkelijk zo is. Onze vaders konden met één inkomen een huis kopen en een gezin onderhouden. Inmiddels kunnen veel gezinnen met twee inkomens dat al niet meer. Na 10 jaar van bezuinigingen en aanzienlijke belastingverhogingen, zijn de gezinshuishoudens terug op het niveau van 2008. In 12 jaar tijd zijn we dus niets opgeschoten, ondanks de stijging van het bruto nationaal product. Dat is de motor achter de populistische beweging, die inmiddels 25% van het electoraat beslaat. Deze beweging afschrijven als populistisch is aanmatigend, omdat deze mede het gevoel uitdrukt wat centraal staat in dit boek. Mensen hebben het gevoel dat ze een rad voor ogen wordt gedraaid en in veel opzichten is dat ook het geval. Daarin schuilt het belang van dit boek. Het stelt de vraag centraal die al 20 jaar, in vele vormen en gedaanten, in onze samenleving rondwaart: waarom worden we op papier steeds rijker, terwijl ons gevoel zegt dat het steeds moeilijker wordt om rond te komen?
Wat ik mis en waar in het boek onvoldoende op wordt ingegaan is waar die economische groei dan wel neerslaat. Als het verdwijnt bij de gezinshuishoudens, waar komt het dan neer? Er wordt kort gesproken over de beloning van topbestuurders. Die zijn echter met te weinig om echte invloed te hebben op de welvaart van de miljoenen gezinshuishoudens in Nederland. Ook wordt gesproken over de aandeelhouders van de grote ondernemingen in Nederland. Die aandeelhouders zijn echter, voor een belangrijk deel, institutionele beleggers zoals pensioenfondsen en verzekeringsmaatschappijen. Daarachter gaan weer miljoenen verzekerden schuil. Op die manier zou de winst die de aandeelhouders ontvangen voor een belangrijk deel weer bij de gezinshuishoudens terecht moeten komen. Wie zijn de hamsteraars van onze welvaart dan wel? De superrijken? Buitenlandse mogendheden? Het boek geeft op deze vraag geen antwoord.
Waar het boek ook geen antwoord op geeft is de vraag welke invloed demografie heeft gehad op de ontwikkeling van de inkomens van de gezinshuishoudens in de achterliggende 30 jaar. Duidelijk is immers dat de bevolking in die periode veel ouder is geworden. Het aantal actieven is gedaald, het aantal inactieven is toegenomen. Moet daarin niet een belangrijk deel van de weggelekte welvaart worden gezocht? Deze twee onderwerpen lijken mij bij uitstek voer voor deel 2 van dit boek

Hoe kan het dat de winst van bedrijven voornamelijk de aandeelhouders ten goede komt en niet de werknemers? Waarom accepteren we dat de inkomensstijging al decennia stagneert? En wat kunnen we daaraan doen? Dat lees je in de smakelijk vertelde ‘ontdekkingstocht’ naar een nieuwe economie: Fantoomgroei van Sander Heijne en Hendrik Noten uit 2020.

De aanleiding voor dit boek is een rapport van RaboResearch uit 2018 waaruit blijkt dat sinds de 80er jaren de Nederlandse economie met tientallen procenten is gegroeid en de reële gezinsinkomens vrijwel niet. Hoe kan dat? En waarom accepteren we dit, vragen de twee auteurs zich af. In hun boek wordt de eerste vraag ondubbelzinnig beantwoord. De tweede vraag moeten we onszelf stellen.
‘Fantoomgroei is een groeicijfer in de krant, zonder enige positieve invloed op het dagelijks leven’, zo stellen de auteurs. Dit gegeven werken ze uit in 3 delen.

In het boek wordt veel gebruik gemaakt van het gedachtegoed van Mariana Mazzucato en Kate Raworth, twee economes die de afgelopen jaren behoorlijk aan de weg timmerden om onze gedachten over de economie te veranderen. Ken je hun werk al, dan zul je de toevoeging van de historie en huidige ontwikkelingen in Nederland bijzonder waardevol vinden. Het gaat nu niet over Thatcher en Reagan maar over Rutten en Lubbers. De voorstellen die de auteurs doen voor hun ‘nieuwe verhaal’ sluiten goed aan op de internationale discussie rond welvaart, bbp en ‘commonisme’. Daarbij zijn ze praktisch gemaakt, met wat voorbeelden van wat er in de wereld al gebeurt.

De auteurs zijn erin geslaagd een vlot leesbaar verhaal te schrijven wat ook heel persoonlijk is. Ze schrijven soms zo verontwaardigd dat je zelf ook boos wordt. De statistieken over bbp en inkomensgroei zijn geen cijferbrij maar worden duidelijk uitgelegd. Wat grafieken erbij, zoals in de video op de bijbehorende website, had het nog overzichtelijker gemaakt.
Het boek is goed gedocumenteerd, met verwijzingen naar een flink aantal boeken en websites. Ideaal voor de lezer die wèl wat meer wil weten over de ongelijke verdeling van productiestijging maar 1000 bladzijden Piketty wat te gek vindt worden.

De ontdekkingstocht van de auteurs is niet zozeer een expeditie in de jungle van Brazilië, eerder een stadswandeling in je eigen woonplaats, waar je achter de bekende straten en geliefde gebouwen, onbekende steegjes en nieuwe pleintjes aantreft.

De schrijvers zijn geen economen, zeggen ze (maar wel respectievelijk bestuurskundige en economisch onderzoeksjournalist, dus ze hebben ze zeker verstand van zaken), maar dit boek gaat ook niet over economie. Het gaat over welvaart en welzijn, en daar kunnen zij als burgers zich zeker mee bemoeien, vinden ze. En dat zouden wij ook (meer) moeten doen.

’Een must read boek voor iedereen die zich de laatste decennia, ondanks een groeiende economie, regelmatig afgevraagd heeft waarom zijn of haar inkomen ieder jaar achteruitgaat. En zich met de mooie woorden van Ollongren na Prinsjesdag: ”Iedereen gaat erop vooruit’. gerust laat stellen.
Het antwoord op deze vraag staat in het fabuleuze boek van Sander Heijne en Hendrik Noten.
Dit boek is een wake-up call om ons hard te maken en te voorkomen dat het prijskaartje van het coronavirus, ook deze keer bij de burger op het bordje wordt gelegd.
Heijne en Noten geven haarscherp aan dat de economische groei niet heeft geleid tot meer welvaart en welzijn voor de ‘gewone’ burgers. De vraag is, hoe kan dat?
De Nederlandse regering heeft tot in 2019 niet willen zien dat de lonen jarenlang achtergebleven zijn in vergelijking met de bedrijfswinsten.

‘Op een partijfestival van de VVD in de zomer van 2019 spreekt Mark Rutte de werkgevers op ongekend scherpe toon aan op het uitblijven van noemenswaardige loonsverhogingen. De winsten in de grote bedrijven klotsen tegen de plinten op’. Maar tot zijn eigen ontsteltenis blijkt werkend Nederland helemaal niet te profiteren van al die weelde. De premier spreekt over een ‘ongeschreven afspraak’ die in Nederland sinds de Tweede Wereldoorlog zou bestaan, dat ‘als het met de grote bedrijven goed gaat , het goed gaat met het personeel’.

Dit is maar één kant van de medaille. Wat te denken van het ongelijke belastingstelsel. De Nederlandse burgers zitten op een maximaal belastingtarief en buitenlandse bedrijven kunnen hier hun miljardenwinsten via het Nederlandse belastingparadijs buiten de belasting in hun eigen land houden.
De Grondwet stelt in artikel 20 dat ‘spreiding der welvaart…. voorwerp van zorg der overheid is. De regering en de Kamer lijken hiermee in strijd te handelen met de Grondwet.
Het neoliberalisme heeft niet het beste in de mens naar boven gehaald.
Laten we denken aan de wijze woorden van Ghandi: ‘Er is genoeg voor ieders behoefte, er is niet genoeg voor ieders hebzucht’.