De kozakkentuin

Dat wordt smullen geblazen dacht ik meteen toen ik hoorde dat ik als Echte Lezer De Kozakkentuin van Jan Brokken mocht proeflezen en recenseren. Een historische roman die zich afspeelt in Rusland eind 19e eeuw, een enorm interessante periode en een roman waarin een van Ruslands grootste schrijvers aller tijden een rol speelt. Het boek is gebaseerd op brieven en egodocumenten van Baron von Wrangel, een telg van Duits-Baltische adel, en vanuit zijn perspectief geschreven.

Het boek begint sterk met de arrestaties van leden van de Petrasjevski-circel, waaronder Dostojevski, de verhoren en uiteindelijk de schijnexecutie en verbanning naar Siberië. Hier wordt het beeld van de intelligente en eigenzinnige Dostojevski bevestigd: ‘maar waarvan word ik beschuldigd? () Welk nut heeft mijn studie gehad, met welk nut heeft de verworven kennis mijn nieuwsgierigheid aangewakkerd als ik niet het recht heb mijn mening uit te dragen ().’ Maar het boek laat ook een andere kant zien, een door het leven getekend mens, die lijdt onder zijn ballingschap, het verbod te publiceren, epileptische aanvallen, een mislukt huwelijk en tot slot chronische geldproblemen.

Meer dan over Dostojevski gaat het boek over het leven in Russische staatsdienst; over willekeur van hooggeplaatsten, de bekrompenheid van de lagere ambtenaren en de moeite die Von Wrangel zich troostte om daar op een integere manier doorheen te laveren. Over hopeloze liefdes en over vriendschap.

Hoewel er soms best wat meer vaart in mocht is het een verhaal dat de moeite waard is om gelezen te worden. Wie volhoudt krijgt mooie passages geserveerd, zoals: ‘vermoeden is een dal, zeker weten is een ravijn waar je niet meer uit kunt komen’. Ik heb genoten en ben blij dat Jan Brokken het verhaal van Baron Von Wrangel ook voor een breed publiek toegankelijk heeft gemaakt.

In de Kozakkentuin van Jan Brokken wordt de vriendschap en de correspondentie tussen Alexander von Wrangel en Fjodor Dostojevski beschreven. Eigenlijk zijn het twee biografieën in een boek. En bovendien is het een erg prettig leesbare beschrijving van de Russische maatschappij in de negentiende eeuw, en dan met name van Siberië in de negentiende eeuw.
We leren twee Russen kennen: Alexander von Wrangel en Fjodor Dostojevski. De laatste is de auteur van wereldberoemde boeken die tot de canon van de Russische literatuur horen. De vriendschap tussen Alexander von Wrangel en Fjodor Dostojevski heeft twintig jaar geduurd. Zo’n hechte vriendschap dat je haar eigenlijk wel broederschap kunt noemen.
De Russische maatschappij met status en allure om de familie van de Tsaar en Tsarina, alle mensen van adel en alle rijken aan de ene kant en armoede, lijfeigenschap en strafkampen aan de andere kant. Van die glitter en glamour weten we veel meer dan van het leven in Siberië. Dankzij de briefwisseling tussen Von Wrangel en Dostojevski en de latere boeken van Dostojevski is bekend geworden wat dat leven in Siberië en in de strafkampen daar inhield. Siberië in de negentiende eeuw was eigenlijk Het Wilde Westen van Rusland. Men leidde er een behoorlijk losbandig leven ver weg van de beschaving van Moskou en de hoofdstad St. Petersburg. Siberië daar heerste bandeloosheid en was iedereen vogelvrij, omdat St. Petersburg zo ver weg was. De rechteloosheid en de onrechtvaardigheid waren in Siberië misschien nog wel prominenter aanwezig dan in het (beschaafde) deel van Rusland ten westen van de Oeral.
Maar Siberië heeft (en had) ook prachtige natuur. Als ik de beschrijvingen van bloemen, bomen, planten en panorama’s las vond ik het jammer dat ik niet bij de reizigers in het rijtuig zat. Dat had ik ook wel willen zien.
De zilvermijnen in Siberië zorgen weer voor een heel ander beeld van Siberië. In de steden bij die mijnen was rijkdom en de werkkampen waren voor de bewoners een ver-van-mijn-bed-show. Dus zo zag het leven in Siberië eruit. Beschrijving van het alledaagse leven in Siberië (buiten de strafkampen). Dit boek is voor de hedendaagse Nederlandse lezer een hele goede aanvulling op de boeken en brieven van Dostojevski.
Wat ‘n geluk dat Von Wrangel Dostojevski leerde kennen in Siberië, want hadden we anders ooit nog iets van Dostojevski kunnen lezen? Hoe anders had het met Dostojevski af kunnen lopen!
Uit de Kozakkentuin blijkt dat Dostojevski de werkelijkheid in zijn boeken gebruikte. Daar zaten ook autobiografische elementen bij. Dostojevski toont mensenkennis in zijn boeken, maar niet in het echte leven, en al helemaal niet als het om hemzelf gaat. Boeken van Dostojevski kunnen na De Kozakkentuin met meer kennis van diens leven ge- of herlezen worden.

Op 22 december 1849 zal in St. Petersburg op bevel van tsaar Nicolaas I de executie plaatsvinden van 15 ter dood veroordeelden, verdacht van samenzwering tegen de Staat, waaronder de schrijver F.M. Dostojevski. Baron Alexander von Wrangel is op het exercitieterrein om te kijken. Het vuurpeloton had al aangelegd maar op het laatste moment verleent de tsaar toch gratie! Von Wrangel, de verteller in het boek, is verbijsterd: hoe kon men zo met het lot van een mens sollen, was dit recht?
Vier jaar later ontmoet Alexander Dostojevski in Semipalatinsk in Zuidwest-Siberië. Hij is daar aangesteld als districtsofficier van Justitie, nog maar net 21 jaar. Fjodor is vrijgelaten uit het strafkamp in Omsk en overgeplaatst naar Semipalatinsk. Von Wrangel heeft brieven en pakjes van Fjodor’s broer Michaïl en geld voor hem meegenomen. Aanvankelijk is Fjodor wantrouwig, maar dit verandert al snel en zo begint een jarenlange vriendschap. Alexander probeert Fjodor te helpen weer een beetje het normale leven op te pakken en nodigt hem vaak uit in zijn huis. Nu kan hij weer op intellectueel niveau praten en hij gaat natuurlijk weer schrijven. In de zomer huurt Alexander een datsja De Kozakkentuin genaamd: De tuin zetten ze vol met groente, fruit en bloemen en genieten daar veel van. Dit zijn wel de gelukkigste tijden voor de vrienden. Er wordt gewandeld en ze zwemmen in de rivier, maken tochten over de steppen, alles mooi beschreven door von Wrangel. Fjodor wordt verliefd op een getrouwde vrouw Maria Dmitrijevna. Zij heeft meer medelijden met hem, vanwege zijn zwakke gezondheid en buitensporig gebrek aan geld, ‘een man zonder toekomst’. Alexander waarschuwt Fjodor voor haar, maar dat helpt natuurlijk niet. Zelf begint hij ook een affaire met een getrouwde vrouw, Katja, wel 15 jaar ouder en met zes kinderen, maar een stoet van minnaars. En nu spreekt Fjodor hem hierover aan. Uiteindelijk trouwt Fjodor met Maria, maar het geluk is van korte duur, hij krijgt in de huwelijksnacht een epileptische aanval. Een grote schok voor Maria en dit leidt al direct tot een verwijdering.
In Petersburg wordt Alexander uitgedaagd voor een duel door één van Katja’s andere aanbidders. Op de plaats van het duel verschijnt dan de echtgenoot, zeer komisch, en deze verbiedt hem nog ooit in de buurt te komen!
Hij gaat weg uit Semipalatinsk op expeditie mee naar China en Japan.
In december 1859 mag Fjodor zich weer vestigen in St. Petersburg. Maria vertrekt algauw vanwege haar gezondheid naar Moskou. De vrienden ontmoeten elkaar weer vaak, de vriendschap is terug.
Alexander trouwt in 1861 met Anna Schaffhausen en verhuist naar Boekarest, hij wordt daar secretaris van de consul-generaal. Later verhuizen ze naar Kopenhagen, waar Fjodor nog een week op bezoek komt. Lange tijd is er geen contact, inmiddels is Maria overleden en daarna ook zijn geliefde broer Michaïl en nu heeft hij de zorg voor diens vrouw en kinderen op zich genomen en ook alle schulden, die enorm zijn. In casino’s probeert hij deze bedragen terug te winnen, maar is nu helemaal blut. Hij vraagt weer om geld en Alexander geeft het ook, maar veel te veel. Hij heeft zelf haast niets meer en moet nu aan Fjodor vragen om het vroeger geleende geld aan hem terug te betalen, maar er komt niets! Later verneemt hij, dat Fjodor met zijn stenografe Anna isgetrouwd en naar het buitenland is gevlucht om te ontsnappen aan zijn schuldeisers. Nog een keer zien ze elkaar in St. Petersburg, geven elkaar een hand en gaan als vreemden uit elkaar.
Wat heeft de schrijver Jan Brokken alles mooi verwoord in dit boek door, zoals hij zelf ook zegt, in de huid van A.J. von Wrangel te kruipen. Met alle mooie citaten uit de diverse brieven van Alexander aan Fjodor en omgekeerd, de verwijzingen naar de boeken van Dostojevski. En alle beschrijvingen van de geschiedenis van Rusland, de omstandigheden waaronder geleefd werd. Alles op een lichte maar ook emotionele toon geschreven, waarin je wordt meegesleept. Een meesterlijk boek.